Tượng đài 10 liệt sĩ thanh niên xung phong Ngã ba Đồng Lộc
Hà Tĩnh, vùng đất địa linh nhân kiệt, quê hương của đại thi hào Nguyễn Du - Danh nhân văn hoá thế giới và là quê hương của Tổng Bí thư đầu tiên của Đảng - Trần Phú và Tổng Bí thư Hà Huy Tập. Vào những năm kháng chiến chống Mỹ, mọi con đường từ Bắc vào Nam đều phải đi qua đây. Ngã ba Đồng Lộc nằm trên đường Trường Sơn, thuộc địa phận Đồng Lộc - Can Lộc - Hà Tĩnh có diện tích khoảng 50ha nằm gọn trong một thung lũng hình tam giác, hai bên là đồi núi trọc, giữa là con đường độc đạo, mặt đường giống như một lòng máng nên khi bom đạn của địch trút xuống phía nào, đất đá cũng lăn xuống đường cản trở giao thông. Chính vì sự hiểm yếu và tầm chiến lược quan trọng như vậy mà giặc Mỹ liên tục đánh phá, ném bom nhằm cô lập và cắt đứt huyết mạch giao thông của quân dân ta hướng về chiến trường miền Nam. Chúng âm mưu biến Ngã ba Đồng Lộc thành một “tọa độ chết”, chỉ tính riêng 240 ngày đêm từ tháng 3 đến tháng 10/1968, không quân địch đã trút xuống đây 48.600 quả bom và tên lửa các loại, không kể bom nổ chậm và mìn sát thương....Người ta đã thống kê rằng, mỗi m2 ở Ngã ba Đồng Lộc phải gánh chịu ít nhất 3 quả bom tấn. Bên địch càng quyết phá, bên ta càng quyết giữ. Chúng ta đã tập trung mọi nguồn lực để giữ bằng được con đường huyết mạch này. Vào lúc cao điểm nhất, chỉ tại ngã ba này thôi đã tập trung 1,6 vạn người, phần lớn là bộ đội pháo binh và lực lượng TNXP. Và cũng tại đây hàng trăm chiến sỹ bộ đội, thanh niên xung phong đã anh dũng hy sinh.
Vào 17h ngày 24-7-1968, Tiểu đội 4 TNXP gồm 10 cô gái trẻ: Võ Thị Tần 22 tuổi, Tiểu đội trưởng; Hồ Thị Cúc 21 tuổi, Tiểu đội phó; Võ Thị Hợi 20 tuổi, chiến sỹ; Nguyễn Thị Xuân 20 tuổi, chiến sỹ; Dương Thị Xuân 19 tuổi, chiến sỹ; Trần Thị Rạng 19 tuổi, chiến sỹ; Hà Thị Xanh 18 tuổi, chiến sỹ; Nguyễn Thị Nhỏ 19 tuổi, chiến sỹ; Võ Thị Hạ 19 tuổi, chiến sỹ; Trần Thị Hường 17 tuổi, chiến sỹ được lệnh đến trọng điểm ở khu vực địch vừa thả bom để san lấp hố bom sửa chữa đường, hầm trú ẩn, khơi sâu rãnh thoát nước ở đoạn đường độc đạo, nhanh chóng thông đường cho xe qua. Nhận nhiệm vụ xong, các cô đến ngay hiện trường gấp rút triển khai công việc. Họ làm việc không ngơi tay, vừa cười, vừa nói, vừa í ới gọi nhau. Bỗng một tốp máy bay phản lực của địch xuất hiện. Hết tiếng máy bay, các cô gái lại chồm dậy làm việc. Bất ngờ tốp máy bay quay lại và thả một loạt bom rơi vào đội hình 10 cô gái. Các tiểu đội TNXP đi sau chồm lên gào thét, nhân dân xóm Bãi Dĩa quanh đấy cũng lao ra gọi tên từng người. Một phút... rồi năm phút… trôi qua! Trên đài quan sát không thấy ai trong số mười cô rũ đất đứng dậy. Cả trận địa lặng đi, những người đồng đội òa khóc nức nở...Sau hai giờ đào tìm, đồng đội tìm được xác chín người, riêng xác chị Hồ Thị Cúc vẫn chưa tìm được nhưng cả mặt trận quyết tâm tìm bằng được Cúc mới tổ chức an táng vì cả tiểu đội đã cùng chiến đấu bên nhau, gắn bó thân thiết như chị em một nhà. Mãi ba ngày sau, đồng đội mới tìm thấy thi thể cô nằm sâu trong lòng đất đá, đầu còn đội nón, vai vác cuốc, các đầu ngón tay thâm tím, bầm dập. Hình như cô đã cố gắng bới đất chui lên nhưng đất đá quá sâu...
Nhà thơ Yến Thanh đã xúc động trước sự hy sinh của 10 nữ TNXP nên đã sáng tác bài thơ “Cúc ơi!”:
Tiểu đội đã xếp một hàng ngang
Cúc ơi em ở đâu không về tập hợp?
Chín bạn đã quây quần đủ hết
Nhỏ-Xuân-Hà-Hường-Hợi-Rạng-Xuân-Xanh
A trưởng Võ Thị Tần điểm danh
Chỉ thiếu mình em
(Chín bỏ làm mười răng được!)
Bọn anh đã bới tìm vết cuốc
Ðất sâu bao nhiêu bọn anh không cần
Chỉ sợ em đau nên nhát cuốc chùng
Cúc ơi! Em ở đâu?
Ðất nâu lạnh lắm
Da em xanh
Áo em thì mỏng!
Cúc ơi! Em ở đâu?
Về với bọn anh tắm nước sông Ngàn Phố
Ăn quýt đỏ Sơn Bằng
Chăn trâu cắt cỏ
Bài toán lớp Năm em còn chưa nhớ
Gối còn thêu dở
Cơm chiều chưa ăn
Ở đâu hỡi Cúc
Đồng đội tìm em
Đũa găm, cơm úp
Gọi em
Gào em
Khan cổ cả rồi Cúc ơi!
Mười cô gái ấy đều là người con của Hà Tĩnh, thuộc 7 xã và 1 thị trấn của 3 huyện Đức Thọ, Can Lộc, Hương Sơn và thị xã Hà Tĩnh (nay là thành phố Hà Tĩnh). Người trẻ nhất tiểu đội là Võ Thị Hà, lúc hy sinh chỉ mới tròn 17 tuổi. Ngoài tiểu đội trưởng Võ Thị Tần, chưa ai trong tiểu đội có người yêu. Tất cả đã vĩnh viễn nằm tại ngã ba huyết mạch Bắc - Nam này như họ đã chung một chiến hào lúc còn sống. Tên tuổi 10 cô gái TNXP đã trở thành bất tử như nhà thơ Vương Trọng đã viết trong bài thơ: “Lời thỉnh cầu giữa Ngã ba Đồng Lộc-1995: …Hai bảy năm trôi qua chúng tôi không thêm một tuổi nào…”.
Đại hội thi đua yêu nước toàn quốc Hội Cựu chiến binh Việt Nam vinh dự được đón Đại tướng Võ Nguyên Giáp, người anh Cả của Quân đội nhân dân Việt Nam. Trải lòng về sự hy sinh của 10 cô gái TNXP tại Ngã ba Đồng Lộc, Đại tướng xúc động “Tôi nhớ mãi, một lần đi qua Ngã ba Đồng Lộc gặp anh chị em đang hăng say làm việc ban đêm. Khi biết được tôi, các anh chị em ôm chầm lấy tôi khóc nức nở; Bác ơi! mời bác đi nhanh lên kẻo máy bay địch đến ném bom. Và không ngờ ít ngay sau đó tôi được tin chính các cháu gái hôm ấy đã hy sinh trong trận đánh ngày 24/7/1968. Tấm gương nghĩa liệt của 10 nữ TNXP làm nhiệm vụ tại Ngã ba Đồng Lộc sẽ đời đời được Tổ quốc ghi công”.
Đoàn cán bộ Hội CCB Khối chụp ảnh lưu niệm tại Ngã ba Đồng Lộc
Tôi lặng một hồi lâu bên bức thư của tiểu đội trưởng Võ Thị Tần gửi cho mẹ đề ngày 19/7/1968, tức là trước ngày chị hy sinh có 5 ngày. Bức thư thể hiện tình cảm, nỗi nhớ nhung da diết của người con gái vì nghĩa lớn đã phải sớm rời xa vòng tay yêu thương của người mẹ hiền để đi theo tiếng gọi thiêng liêng của Tổ quốc. Đối diện với bao hiểm nguy, dưới mưa bom bão đạn của kẻ thù nhưng không làm cho chị run sợ, nao núng mà trái lại nó như tiếp thêm sức mạnh, thôi thúc bầu nhiệt huyết của tuổi trẻ sẵn sàng hy sinh vì nền độc lập của dân tộc. Đọc thư chị viết cho mẹ chúng ta có thể cảm nhận được sức mạnh của cả một thế hệ thanh niên Việt Nam đánh Mỹ với khí thế “Xẻ dọc Trường Sơn đi cứu nước/ Mà lòng phơi phới dậy tương lai”. Chị là biểu tượng của tuổi trẻ Việt Nam, sức mạnh Việt Nam, chị là anh hùng của một dân tộc anh hùng.
“Đồng Lộc, ngày 19 - 7 - 1968
Mẹ kính yêu của con!
Ngày mai chị Thuỷ về nhận thực phẩm sẽ ghé về nhà ta, con viết mấy dòng chữ gửi về thăm mẹ. Mẹ ơi! chiều nay chúng con lại thắng thằng Mỹ một keo nữa. Con kể để mẹ mừng nhé. Trưa nay hàng chục máy bay giặc kéo đến trút bom lên Ngã ba Đồng Lộc. Với yêu cầu nhanh chóng thông đường, mặc dù trời còn sớm nhưng tất cả chúng con đều xông lên mặt đường để kịp thời cứu chữa. Trong thời gian chúng con làm, máy bay giặc có đến trinh sát, chúng tưởng đâu đường sá đã bị tan nát vì cơn mưa bom của chúng. Nhưng chúng có mắt cũng như mù, chính lúc đó là lúc đoạn đường đang được nối liền bằng cả tâm hồn và trí lực của chúng con. Trời sẩm tối những chiếc xe mang nặng tình hậu phương lại lăn bánh trên đường ra tiền tuyến. Chúng con vui sướng vẫy chào những chiến sỹ lái xe anh dũng. Mẹ của con, thấy giặc đánh nhiều hơn dạo trước, mẹ chắc là lo cho chúng con lắm. Nhưng không, mẹ đừng lo, ở đây vui lắm mẹ ạ. Ban đêm chúng thắp đèn để chúng con làm đường, ban ngày chúng đem bom giết cá để chúng con cải thiện. Bom đạn của chúng có thể làm rung chuyển núi rừng, nhưng không có thể làm rung chuyển được những trái tim của chúng con.
Mẹ ạ! thằng Mỹ còn hung hăng thì còn nhiều chuyện kể cho mẹ nghe về sự thất bại của chúng trên mảnh đất nhỏ kiên cường này. Mẹ ơi! thời gian này địch đánh phá ác liệt nhưng bọn con vẫn tập được nhiều bài hát mới. Quyển sổ tay mẹ gửi dạo nọ đã gần hết rồi mẹ gửi thêm cho con ít giấy.
Mẹ! Mới về thăm mẹ đó mà sao con thấy nhớ mẹ quá. Con mong mẹ giữ gìn sức khoẻ và đừng lo cho con nhiều.
Thìn em! Tình hình học tập của em ra sao? có tốt không? chị nhắc em phải tranh thủ thay chị giúp mẹ đừng để mẹ làm nhiều mà tội. Các chị em trong đơn vị gửi lời hỏi thăm sức khoẻ mẹ đó, mẹ cho con gửi lời hỏi thăm sức khoẻ cậu, mự cùng các cháu và bà con xung quanh.
Thôi mẹ nhé!
Con của mẹ
Chị của em
Tần”
Những dòng lưu bút tuổi thanh xuân, tình đồng đội thiêng liêng còn được đọng lại qua những vần thơ, những lời gửi nhắn của các chị dành cho đồng đội của mình khi phải chia tay nhau lên đường nhận nhiệm vụ mới; trong sâu thẳm nơi trái tim một niềm tin chiến thắng sẽ về trên quê hương đất nước mình. Các chị hứa với đồng đội của mình sẽ vượt qua gian khổ hoàn thành xuất sắc mọi nhiệm vụ khi Tổ quốc cần. Những trang lưu bút ấy giờ đã ố vàng nhưng vẫn hiện rõ những nét chữ viết bằng mực Cửu Long bút Trường Sơn quen thuộc của học trò ngày ấy đã được cựu chiến binh Nguyễn Thị Hường (Ngõ 24 đường Nguyễn Huy Tự, TP Hà Tĩnh) đồng đội của các chị lưu giữ như một báu vật thiêng liêng và luôn luôn mang theo bên mình “...Chỉ còn 30 phút nữa thôi đành phải xa Hường. Hường xa Rạng, chỉ một hồi ngắn ngủi không nói lên lời, Rạng cầm bút mà nghẹn ngào lắm Hường ạ! Chúng ta chung sống cùng nhau đồng cam cộng khổ ngọt bùi cay đắng có nhau. Hường đi vào mảnh đất Vĩnh Linh, mình ở lại mảnh đất quê cha cùng làm nhiệm vụ trong thời đại này. Rạng hứa với Hường là luôn làm trọn mọi nhiệm vụ. Bắt tay mong ngày thống nhất” (Liệt sỹ Nguyễn Thị Rạng).
“Nghẹn ngào biết mấy Hường ơi
Ngờ đâu đôi ngả cắt nhau đôi đường
Xa nhau biết mấy ngàn thương
Cây xa rừng ngậm gừng nuốt lá
Người xa người khó tả Hường ơi
Nhớ khi Hường nói Hường cười
Bây giờ Hường đi mình ở lại đây
Quê Hường là của bốn phương đất trời
Quê mình tiền tuyến đôi nơi
Xa nhau không phải quên lời năm xưa
Xa nhau không phải xa hoài
Xa nhau là để ngày mai xum vầy
Hai trái tim cùng chung nhịp đập
Trong muôn vàn khối óc trái tim
Đôi ta như thể đôi chim bay
Đi không mỏi để tìm ngày mai
Thôi nghẹn ngào xúc động quá.
Mình chúc Hường luôn luôn vui, khoẻ, trẻ, lạc quan yêu đời và phấn đấu trong mọi công tác, làm thế nào đàng hoàng công tác bảo vệ phẩm chất con người thanh niên hiện đại. Còn mình ở lại cũng hăng say công tác của trên giao cho.
Thôi hạ bút chờ thư của Hường ở nơi xa gửi về cho Xuân
(Liệt sỹ Nguyễn Thị Xuân).
“Hường ạ! Vì nhiệm vụ thiêng liêng của Tổ quốc nên mỗi người mỗi ngả, kẻ Bắc người Nam. Hường đi mình ở lại sao đành, Hường ơi tuy chúng ta mới chung sống với nhau tám tháng trời. Hường ạ! Tám tháng trời đã để lại cho chúng ta những kỷ niệm sâu sắc.
Hường mến! Hường đi làm nhiệm vụ xuất sắc trong mọi công tác. Còn mình thì hứa với Hường làm bất cứ việc gì khi Tổ quốc cần đến.
Thôi đến đây mình tạm dừng bút, chúc Hường một lần nữa khoẻ, trẻ, hăng say trong công tác gặp nhiều trong bão lửa”
(Liệt sỹ Võ Thị Hà)
Mười đóa hoa ấy vừa độ mười tám, đôi mươi – cái tuổi đẹp nhất của tuổi trẻ, của đời người và đã mãi mãi ra đi, mang trong tim bao nhiệt huyết, khát vọng của ước mơ, hoài bão. Mười đóa hoa ấy đã hy sinh cả tuổi thanh xuân, đã kiên cường chiến đấu cho lý tưởng cao đẹp của dân tộc và rồi đã hòa vào lòng đất, góp phần tô đẹp thêm “trời mô xanh bằng trời Can Lộc, nước mô xanh bằng dòng nước sông La’’ hôm nay. Các chị đã được Nhà nước truy tặng danh hiệu Anh hùng và Ngã ba Đồng Lộc được công nhận là di tích lịch sử. Nơi đây là chứng tích hùng hồn về cuộc chiến chống đế quốc Mỹ của nhân dân Hà Tĩnh, là bản hùng ca chiến đấu anh dũng của tuổi trẻ Việt Nam.
Ngày nay, khu mộ của 10 cô gái TNXP tiểu đội 4 đã được xây dựng khang trang nằm cách tượng đài chiến thắng Đồng Lộc gần 200m. Tượng đài người TNXP giơ tay phất cờ báo hiệu mở đường cho xe thẳng tiến là biểu tượng cho sự bất hủ của sức mạnh, tinh thần vươn lên đạp bằng mọi gian nan nguy hiểm của TNXP. Phía trái trước khu mộ là hố bom nơi các cô đã ngã xuống. Mộ các cô được đặt hai hàng ngang như ngày xưa đã từng xếp hàng điểm danh với tiểu đội trưởng Võ Thị Tần nằm đầu hàng. Những ngôi mộ luôn nghi ngút khói bởi hầu hết ai đến Hà Tĩnh cũng đều đến viếng và thắp nhang. Nhìn những vật dụng đặt trên mộ như gương, lược, vòng tay…đặt cạnh những bó hoa cúc trắng tinh khiết, mắt tôi chợt thấy cay xè! Dưới khói nhang mông lung, ảnh các chị đầu đội mũ tai bèo, vẫn cười hồn nhiên - nụ cười chiến thắng!
Ngã ba Đồng Lộc giờ đây đã trở thành một trong những điểm du lịch lịch sử nổi tiếng của Hà Tĩnh nói riêng và vùng Bắc Trung bộ nói chung. Theo tôi được biết trung bình mỗi năm nơi đây đón hàng ngàn lượt khách đến tham quan và viếng mộ 10 cô gái TNXP. Hơn 50 năm sau, nơi các chị ngã xuống đã được phủ lên một màu xanh của lúa, thanh bình đã về đến khắp xóm làng!
Rời Ngã ba Đồng Lộc, tôi chợt như thấy hình ảnh các cô TNXP sông Lam cất cao tiếng hát dưới làn bom đạn để thông đường khi nghe văng vẳng câu hát: "Hồng Lĩnh ơi... Đỉnh cao mây vờn, đã cùng em từ những đêm thức trọn, nối tiếp những mạch đường quê nhà, đường rộn ràng những chuyến xe qua, tình nghĩa quê em sáng tỏ như ánh trăng đêm rằm, tiền phương... tay lái mang tình em đảm đang" (Bài hát Chào em cô gái Lam Hồng - Nhạc sỹ Ánh Dương)
(Mai Xuân Dũng)